فرهنگ و حقوق فرهنگی در مکاتب فلسفی اسناد بین‌المللی و اسناد داخلی همواره مورد تأکید و توجه بوده است. سازمان یونسکو حقوق فرهنگی را ابزاری برای تحقق اهداف توسعه فرهنگی و نیل به صلح و امنیت  کشورها دانسته و بر این اساس دولت‌های عضو متعهد شده اند اقدامات لازم را برای حمایت از حقوق فرهنگی ملت خود انجام دهند دولت‌ها در حد ایجاد حیات مدنی سالم متعهد به رعایت حقوق فرهنگی ملت خود هستند. رعایت حقوق فرهنگی در یک جامعه نشان دهنده رشد و توسعه آن جامعه است.

از آنجا که حقوق فرهنگی از زیر مجموعه‌های حقوق بشر از حقوق بین‌الملل است، لذا تعریفی مختصر از حقوق بین‌الملل ارائه می‌شود. حقوق بین‌الملل، حقوق جامعه بین‌المللی است، یعنی مجموعه قواعد و مقرراتی که بر جامعه بین‌المللی حاکم است و در آن جامعه قابلیت اجرایی دارد. به عبارت دیگر جامعه بین‌المللی تحت پوشش و سیطره یک سلسله قواعد حقوقی به نام "حقوق بین‌الملل" بوده و متعهد و ملزم به رعایت و اجرای کامل آنها است.

همچنین، محمد رضا بیگدلی در تعریف جامعی از حقوق بین‌الملل چنین می‌گوید: حقوق بین‌الملل که از شعبات حقوق عمومی است، حقوق جامعه بین‌المللی است. یعنی مجموعه قواعد و مقررات لازم الاجرایی (حقوق موضوعه) که ناشی از روابط بین‌الملل و تنظیم کننده مناسبات میان اعضای جامعه بین‌المللی است.

در تعریف فرهنگ هم باید بگوییم که تعاریف مختلفی از فرهنگ بیان شده است، فلذا گزیده‌ای از آنها را به استحضار می رسانم. ادوارد بارنت تایلور (۱۹۱۷–۱۸۳۲) فرهنگ را، مجموعه پیچیده‌ای از دانش‌ها، باورها، هنرها، قوانین، اخلاقیات، عادات و هرچه که فرد به عنوان عضوی از جامعه خویش فرا می‌گیرد، تعریف می‌کند. هر منطقه از هر کشوری می‌تواند فرهنگ متفاوتی با دیگر مناطق آن کشور داشته باشد. فرهنگ از راه آموزش، به نسل بعدی منتقل می‌شود؛ در حالی که ژنتیک به وسیله وراثت منتقل می‌شود. همچنین فرهنگ راهکارهای شایع موجه در یک جامعه است.

با توجه به مطالبی که به عنوان آگاهی و پیش شناختی مختصر از بنیان حقوق فرهنگی بیان شد، در ادامه به تبیین و شناسایی حقوق فرهنگی برای مخاطبان اعم از اشخاص و دولت ها به صورت آکادمیک می‌پردازیم.

چیستی حقوق فرهنگی

حقوق فرهنگی مجموعه‌ای از حقوق انسانی هستند که به افراد و جوامع اجازه می‌دهند تا هویت فرهنگی خود را حفظ، توسعه و بیان کنند. این حقوق تضمین می‌کنند که افراد می‌توانند در زندگی فرهنگی جامعه خود آزادانه شرکت کنند، از میراث فرهنگی خود بهره‌مند شوند و به تنوع فرهنگی احترام بگذارند.

به طور خلاصه، حقوق فرهنگی شامل موارد زیر می‌شود:

• حق مشارکت در زندگی فرهنگی: این حق شامل دسترسی به هنر، ادبیات، موسیقی، تئاتر و سایر اشکال بیان فرهنگی است.
• حق حفظ و توسعه هویت فرهنگی: این حق به افراد اجازه می‌دهد تا زبان، سنت‌ها، آداب و رسوم، و ارزش‌های فرهنگی خود را حفظ و توسعه دهند.
• حق دسترسی به میراث فرهنگی: این حق شامل دسترسی به مکان‌های تاریخی، آثار هنری، و سایر اشکال میراث فرهنگی است.
• حق آزادی بیان فرهنگی: این حق به افراد اجازه می‌دهد تا عقاید و نظرات خود را از طریق هنر، ادبیات، و سایر اشکال بیان فرهنگی بیان کنند.
• حق آموزش و پژوهش فرهنگی: این حق شامل دسترسی به آموزش و پژوهش در زمینه فرهنگ و هنر است.

این حقوق در اسناد بین‌المللی حقوق بشر مانند اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به رسمیت شناخته شده‌اند.

منابع حقوق فرهنگی شامل اسناد بین‌المللی و اسناد حقوق بشری هستند:

• اعلامیه جهانی حقوق بشر (1948): ماده 27 این اعلامیه تصریح می‌کند که هر کس حق دارد آزادانه در زندگی فرهنگی جامعه شرکت کند و از هنرها بهره‌مند شود.
• میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (1966): این میثاق بر حقوق همه افراد برای بهره‌مندی از فرهنگ خود و بهره‌مندی از پیشرفت‌های علمی و فناوری تأکید دارد.
• اعلامیه سازمان ملل متحد در مورد حقوق مردمان بومی: این اعلامیه بر لزوم حمایت از شیوه‌های فرهنگی بومی و حقوق مالکیت معنوی مرتبط با میراث آنها تأکید دارد.
• توصیه در مورد حفاظت از فرهنگ سنتی و فولکلور: این سند چارچوبی را برای کشورها فراهم می‌کند تا حقوق فرهنگی را در سیستم‌های حقوقی خود اتخاذ کنند و از میراث فرهنگی و شیوه‌ ها محافظت کنند.

علاوه بر این، دفاتر و رویه‌ های ویژه سازمان ملل متحد برای بررسی و ارتقاء آگاهی در مورد مسائل مربوط به حقوق فرهنگی ایجاد شده‌اند.

همچنین، کار گزارشگر ویژه در مورد حقوق فرهنگی با هدف بررسی و ترویج آگاهی در مورد مسائل مربوط به حقوق فرهنگی، حمایت از سیاست‌هایی است که مشارکت واقعی در شیوه‌‌های فرهنگی را امکان‌پذیر می‌کند. گزارش‌‌ها و ارتباطات از این دفتر اغلب چالش‌هایی را که افراد در ادعای حقوق فرهنگی خود با آن روبرو هستند، به ویژه در زمینه ‌های به حاشیه رانده شدن یا درگیری‌های اجتماعی/ سیاسی، برجسته می‌کند.

بهره مندی از حقوق فرهنگی

حقوق فرهنگی فواید متعددی برای افراد و جوامع دارد. این حقوق به ما اجازه می‌دهند تا :

• در زندگی فرهنگی مشارکت کنیم: از هنر، ادبیات، موسیقی، تئاتر و سایر اشکال بیان فرهنگی لذت ببریم و در آن‌ها شرکت کنیم.
• هویت فرهنگی خود را حفظ و توسعه دهیم: زبان، سنت ‌ها، آداب و رسوم، و ارزش‌ های فرهنگی خود را حفظ و تقویت کنیم.
• از میراث فرهنگی خود بهره‌مند شویم: به مکان‌های تاریخی، آثار هنری و سایر اشکال میراث فرهنگی دسترسی داشته باشیم و از آن‌ها محافظت کنیم.
• آزادی بیان فرهنگی داشته باشیم: عقاید و نظرات خود را از طریق هنر، ادبیات و سایر اشکال بیان فرهنگی بیان کنیم.
• آموزش و پژوهش فرهنگی داشته باشیم: در زمینه فرهنگ و هنر آموزش ببینیم و پژوهش کنیم.
• تنوع فرهنگی را ارتقا دهیم: با احترام به فرهنگ‌های مختلف، به غنای جوامع خود کمک کنیم.
• انسجام اجتماعی را تقویت کنیم: از طریق درک و قدردانی از فرهنگ‌های مختلف، پیوندهای اجتماعی را تقویت کنیم.
• کیفیت زندگی خود را بهبود بخشیم: با دسترسی به فرهنگ و هنر، احساس هویت، تعلق و معنا را در زندگی خود را تقویت کنیم.

به طور خلاصه، حقوق فرهنگی به ما کمک می‌کنند تا انسان‌هایی کامل‌تر و آگاه‌تر باشیم، جوامعی غنی‌تر و عادلانه‌تر بسازیم و از تنوع فرهنگی جهان لذت ببریم.

نحوه رعایت حقوق فرهنگی میان کشورها:

رعایت حقوق فرهنگی بین کشورها یک موضوع پیچیده و چند وجهی است که از طریق مکانیسم‌ های مختلفی صورت می‌گیرد:

1. معاهدات و کنوانسیون ‌های بین‌المللی:

• میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی: کشورهایی که این میثاق را امضا کرده‌اند، متعهد به تضمین حقوق فرهنگی برای همه افراد در قلمرو خود هستند.
• کنوانسیون‌ های یونسکو: کنوانسیون‌های مختلف یونسکو در زمینه‌های میراث فرهنگی، تنوع فرهنگی و اشکال مختلف بیان فرهنگی، چارچوبی قانونی برای همکاری بین‌المللی در این زمینه‌ها فراهم می‌کنند. به عنوان مثال، کنوانسیون حفاظت از میراث جهانی، کشورها را ملزم به شناسایی، حفاظت و ارائه میراث فرهنگی و طبیعی با ارزش جهانی می‌کند.

2. سازمان‌ های بین‌المللی:

• سازمان ملل متحد: کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد نقش مهمی در ارتقاء و حمایت از حقوق فرهنگی در سراسر جهان دارد. گزارشگران ویژه سازمان ملل متحد در زمینه حقوق فرهنگی، وضعیت حقوق فرهنگی در کشورهای مختلف را بررسی و توصیه‌هایی برای بهبود آن ارائه می‌دهند.
• یونسکو: یونسکو به عنوان سازمان تخصصی سازمان ملل متحد در زمینه فرهنگ، نقش کلیدی در ترویج تنوع فرهنگی، حمایت از میراث فرهنگی و ارتقاء حقوق فرهنگی در سطح بین‌المللی دارد.

3. همکاری ‌های دوجانبه:

• کشورها ممکن است توافق‌نامه‌های فرهنگی دوجانبه‌ای را برای تبادل فرهنگی، حمایت از میراث فرهنگی و ارتقاء حقوق فرهنگی امضا کنند.

4. سازمان‌های غیردولتی (NGOs):

• بسیاری از سازمان‌های غیردولتی در سطح بین‌المللی در زمینه حقوق فرهنگی فعالیت می‌کنند. این سازمان‌ها به تحقیق، آموزش و آگاه‌سازی در مورد حقوق فرهنگی می‌پردازند و از قربانیان نقض حقوق فرهنگی حمایت می‌کنند.

5. مکانیسم‌های نظارتی:

• نهاد های معاهده‌ای سازمان ملل متحد، گزارش‌های دوره‌ای کشورهای عضو در مورد اجرای معاهدات حقوق بشری را بررسی می‌کنند و توصیه ‌هایی برای بهبود وضعیت حقوق بشر، از جمله حقوق فرهنگی، ارائه می‌دهند.
• سازمان ‌های منطقه‌ای حقوق بشر، مانند دادگاه حقوق بشر اروپا و کمیسیون بین‌آمریکایی حقوق بشر، می‌توانند به شکایات مربوط به نقض حقوق فرهنگی رسیدگی کنند.

چالش‌های پیش روی حقوق فرهنگی

با وجود این مکانیسم‌ ها، چالش ‌های متعددی در زمینه رعایت حقوق فرهنگی بین کشورها وجود دارد. این چالش‌ها شامل موارد زیر است:

• تفسیرهای متفاوت از حقوق فرهنگی: کشورها ممکن است حقوق فرهنگی را به شیوه‌های مختلف تفسیر کنند، که می‌تواند منجر به اختلاف نظر در مورد میزان تعهدات آن‌ها شود.
• کمبود منابع: بسیاری از کشورها منابع کافی برای اجرای کامل حقوق فرهنگی ندارند.
• منازعات مسلحانه: منازعات مسلحانه می‌توانند آسیب جدی به میراث فرهنگی وارد کنند و حقوق فرهنگی افراد را نقض کنند.
• تبعیض: گروه‌ های خاصی از مردم، مانند اقلیت‌های قومی و مذهبی، ممکن است از دسترسی برابر به حقوق فرهنگی محروم شوند.

برای بهبود رعایت حقوق فرهنگی بین کشورها، لازم است که همکاری‌های بین‌المللی افزایش یابد، منابع بیشتری به این زمینه اختصاص یابد و آگاهی عمومی در مورد حقوق فرهنگی افزایش یابد.

روش‌های مراعات حقوق فرهنگی میان کشورها 

برای ارتقاء و مراعات حقوق فرهنگی بین کشورها، می‌توان اقدامات مختلفی انجام داد. این اقدامات شامل:

1. در سطح بین‌المللی:

• تقویت معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی: کشورها می توانند به معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به حقوق فرهنگی ملحق شوند و مفاد آن‌ها را به طور کامل اجرا کنند.
• حمایت از سازمان‌های بین‌المللی: حمایت مالی و سیاسی از سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو و کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد که در زمینه حقوق فرهنگی فعالیت می‌کنند.
• توسعه استانداردهای بین‌المللی: تلاش برای تدوین استانداردهای بین‌المللی روشن‌تر و جامع‌تر در مورد حقوق فرهنگی می‌تواند به کاهش تفسیرهای متفاوت و افزایش تعهد کشورها کمک کند.
• ایجاد مکانیسم ‌های نظارتی قوی‌تر: تقویت مکانیسم‌ های نظارتی بین‌المللی، مانند نهادهای معاهده‌ای سازمان ملل متحد و سازمان‌های منطقه‌ای حقوق بشر، می‌تواند به شناسایی و رسیدگی به نقض حقوق فرهنگی کمک کند.
• ارتقاء همکاری‌های بین‌المللی: تشویق همکاری‌های بین‌المللی در زمینه‌های تبادل فرهنگی، حمایت از میراث فرهنگی و آموزش حقوق فرهنگی می‌تواند به افزایش درک و احترام متقابل بین فرهنگ ‌ها کمک کند.

2. در سطح ملی:

• تضمین حقوق فرهنگی در قوانین داخلی: کشورها می توانند حقوق فرهنگی را در قوانین اساسی و سایر قوانین داخلی خود تضمین کنند.
• ایجاد نهاد های ملی: ایجاد نهاد های ملی برای ارتقاء و حمایت از حقوق فرهنگی می‌تواند به اطمینان از اجرای مؤثر این حقوق کمک کند.
• آموزش حقوق فرهنگی: آموزش حقوق فرهنگی به مقامات دولتی، قضات، وکلا و عموم مردم می‌تواند به افزایش آگاهی و احترام به این حقوق کمک کند.
• حمایت از تنوع فرهنگی: کشورها می توانند سیاست ‌هایی را برای حمایت از تنوع فرهنگی و احترام به حقوق گروه‌های اقلیت قومی و مذهبی اتخاذ کنند.
• تخصیص منابع کافی: تخصیص منابع کافی به برنامه‌های فرهنگی و هنری می‌تواند به ارتقاء حقوق فرهنگی و دسترسی به فرهنگ برای همه کمک کند.
• تشویق مشارکت عمومی: تشویق مشارکت عمومی در تصمیم‌گیری‌های مربوط به حقوق فرهنگی می‌تواند به اطمینان از اینکه این تصمیمات به نیازها و خواسته‌ های جامعه پاسخ می‌دهند، کمک کند.

3. در سطح فردی:

• آگاه ‌سازی: افزایش آگاهی خود و دیگران در مورد حقوق فرهنگی و اهمیت آن ‌ها.
• حمایت از سازمان‌ های غیردولتی: حمایت از سازمان‌ های غیردولتی که در زمینه حقوق فرهنگی فعالیت می‌کنند.
• مشارکت در فعالیت ‌های فرهنگی: شرکت در فعالیت‌ های فرهنگی و هنری برای ابراز و ارتقاء هویت فرهنگی خود.
• احترام به فرهنگ ‌های دیگر: احترام به فرهنگ ‌های دیگر و تلاش برای درک و قدردانی از آن ‌ها.
• مبارزه با تبعیض: مبارزه با هرگونه تبعیض بر اساس فرهنگ، قومیت یا مذهب.

با انجام این اقدامات در سطوح مختلف، می‌توان به ارتقاء و مراعات حقوق فرهنگی بین کشورها کمک کرد و جوامعی عادلانه ‌تر، متنوع‌ تر و صلح ‌آمیز تر ساخت.