آیینها و سنتهای سال نو در قزاقستان
آستانه - قزاقستان: سال نو در قزاقستان آمیزهای منحصربهفرد از فرهنگها، دورهها و سنتهاست؛ بازتابی روشن از تاریخ پیچیده و چندلایه این کشور. این جشن که در پایان شب ۳۱ دسامبر و ورود به ۱ ژانویه برگزار میشود، یکی از محبوبترین و گستردهترین مناسبتها در تقویم مردمی به شمار میآید.
سال نو بهگونهای هماهنگ میراث شوروی، روندهای جهانی و ریشههای عمیق ملیِ پیوندخورده با جشن کهن نوروز که در بهار برگزار میشود را در خود گرد آورده است.
این گزارش که از سوی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در آستانه قزاقستان تهیه شده است، به بررسی سیر تحول، شیوههای معاصر و معنای نمادین سنتهای سال نو در قزاقستان میپردازد و نشان میدهد چگونه هویت مردم در این آیینها متجلی میشود.
فصل اول: زمینه تاریخی و تکامل جشن
پیش از پیوستن به امپراتوری روسیه و سپس اتحاد شوروی، مردم قزاق که عمدتاً شیوه زندگی کوچنشینی و نیمهکوچنشینی داشتند، آغاز سال نو را در اول ژانویه جشن نمیگرفتند. مهمترین جشن تقویمی که نماد نوزایی و آغاز چرخهای تازه بود، نوروز میرامی یعنی جشن اعتدال بهاری در ۲۲ مارس، به شمار میرفت.
برگزاری گسترده سال نو در اول ژانویه در دوره شوروی به قزاقستان وارد شد. با این حال، حکومت شوروی در مقابله با مناسبتهای دینی، این جشن تقویمی تازه را بهطور مصنوعی با محتوایی سکولار و ایدئولوژیک پر کرد. نمادهای وامگرفتهای چون بابانوئل، درخت کاج و ... تطبیق داده شد و در سراسر اتحاد شوروی از جمله قزاقستان گسترش یافت. پس از استقلال در سال ۱۹۹۱م، سال نو جایگاه خود را بهعنوان مهمترین جشن زمستانی حفظ کرد، اما بهتدریج با رنگوبوی ملی آمیخته شد و همزیستیِ شگفت اما طبیعیای را برای قزاقستانیها پدید آورد.
بدینسان، سال نوی معاصر قزاقستان بر «سه ستون» استوار است:
*بنیان سکولارِ شوروی
*ویژگیهای جهانیشده
*انگیزههای ملیِ در حال شکوفایی
فصل دوم: آمادگی برای جشن؛ هیاهوی پیش از سال نو
آمادهسازیها از چند هفته پیش آغاز میشود. عنصر محوری، برپا کردن و آراستن درخت سال نو است. در شهرها، میدانهای اصلی با درختان مصنوعی عظیم تزئین میشوند و پیرامون آنها بازارچهها و شهرکهای یخی برپا میگردد. در خانهها نیز هم درخت طبیعی و هم مصنوعی دیده میشود. تزئینات غالباً ترکیبی است از گویها و ریسههای کلاسیکِ دوران شوروی در کنار نمادهای ملی چون یورت، نقوش سنتی («قوشقار موییز» شاخ قوچ)، ستارههای نمدی و تصویر پلنگ برفی نماد قزاقستان.
یکی از مهمترین آیینها خرید هدایاست. دسامبر، همانند بسیاری از کشورها، زمان خریدهای پرهیجان است. ویژگی متمایز این سنت، هدیهدادن نهتنها به نزدیکان، بلکه به همکاران نیز هست؛ امری که ارزش پیوندهای اجتماعی و حرفهای را در جامعه قزاقستان بازتاب میدهد.
خانهتکانی پیش از سال نو معنایی آیینی دارد: بدرقه سال کهنه و استقبال از سال نو در پاکیزگیِ جسمانی و نمادین. این رسم با سنتهای نوروز همخوانی دارد؛ زمانی که خانه و پیرامون آن سامان مییابد.
از حدود یک هفته مانده به جشن، تدارک غذاهای مفصل آغاز میشود. زنان ساعتهای طولانی را در آشپزخانه میگذرانند تا فراوانیِ خوراک را برای شب سال نو فراهم کنند.
فصل سوم: سفره سال نو؛ همنشینیِ آشپزیهای جهان
سفره سال نوی قزاقستان نقشهای خوراکشناختی از تاریخ کشور است؛ نماد آرزوی رفاه و فراوانی در سال پیشرو.
میراث شوروی: عناصر جدانشدنی شامل سالاد «اولویه» (که در قزاقستان اغلب «زمستانی» یا «پایتختی» خوانده میشود)، شاهماهی زیر پالتو، ژله گوشتی (زالوینه) و نارنگی است؛ عطری که از دوران شوروی به نماد حالوهوای سال نو بدل شده است.
آشپزی ملی قزاق: در دهههای اخیر، غذاهای سنتی که در گذشته بیشتر با نوروز و جشنهای بزرگ خانوادگی پیوند داشتند، بیش از پیش بر سفره میآیند:
- بِشبارماق غذای اصلیِ جشن از گوشت آبپز (اغلب اسب یا گوسفند) با خمیر نازک و گاه بهصورت سادهتر است که در روز اول ژانویه سرو میشود.
- قویرداق (خوراکِ سرخکرده از احشاء).
- قازی، شوجوق، ژال، ژایا، محصولات گوشتیِ نفیس از گوشت اسب.
- بائورساق خمیر سرخشده در روغن، نماد فراوانی.
- پلو (گونه قزاقی با گوشت و هویج فراوان).
- انواع سالادهای گوشتی، بههمراه ترشیها و نانهای محلی.
تأثیرات جهانی: در خانوادههای امروزی بهویژه در شهرها؛ پیتزا، سوشی، سالادهای اروپایی و دیگر غذاهای بینالمللی نیز دیده میشود.
بدینترتیب، ضیافت سال نو گفتوگویی فرهنگی بر یک بشقاب است؛ جایی که هرکس طعم آشنای خود را مییابد.
فصل چهارم: شب اصلی؛ آیینها و رسوم
جشن از شامگاه ۳۱ دسامبر آغاز میشود. بیشتر قزاقستانیها سال نو را در دایره خانواده میگذرانند که نشان از ارزشی بنیادین دارد. جوانان اغلب به گونهای متفاوت عمل میکنند به این ترتیب که شام را در کنار خانواده هستند و سپس به دیدن دوستان خود در کلوبها، کافهها یا خیابانها میروند.
پیام رئیسجمهور و ضربآهنگ ساعتها: دقایقی پیش از نیمهشب، کشور پای تلویزیونها میایستد. پیام رئیسجمهور جمهوری قزاقستان پخش میشود و سپس، همانند روسیه، صدای ناقوسهای برج اسپاسکای مسکو (گاه ناقوسهای آستانه) به صدا درمیآید. این لحظه پیوندی مستقیم با گذشته مشترک است.
آرزوی سال نو: با دوازده ضربه ساعت، باید آرزوی اصلی را در دل یا بر کاغذ نوشت، آن را سوزاند و خاکسترش را در جام نوشیدنی ریخت و نوشید؛ یا دستکم همزمان با آخرین ضربهها آرزو کرد.
نخستین جام و تبریکها: نخستین جام به افتخار آغاز سال نو بالا میرود؛ سپس در آغوشگرفتنها، تبریکها و اغلب اهدای هدایا آغاز میشود و شام جشن ادامه مییابد.
بابانوئل و آیاز آتا: جادوگر زمستانی در قزاقستان دو نام دارد: بابانوئل (در بیان قزاقی «کِژیک بابا») و همتای ملی او آیاز آتا (بهمعنای «پیرِ یخبندان»). نوهاش قار قیز (دختر برفی) است. آیاز آتا بهطور فعال ترویج میشود و غالباً لباسهای ملیِ آبی یا سفید میپوشد؛ با این حال در ذهن جمعی، او و بابانوئل عملاً به یک شخصیت بدل شدهاند.
فالگیری و نشانهها: بهویژه میان زنان و دختران، گونههایی از فالگیری باقی مانده است. همچنین به «نخستین مهمان» سال توجه میشود، کسی که نخستین بار در سال نو پا به خانه میگذارد. اگر فردی نیکخواه، موفق و مثبت باشد، نوید خوشاقبالیِ سال را میدهد (این رسم تَبَریک نام دارد).
فصل پنجم: ویژگیهای ملی و تفاوتهای منطقهای
در قزاقستان چندقومیتی (با بیش از ۱۳۰ قوم)، هر خانواده میتواند عناصر فرهنگی خود را به جشن بیفزاید. روسها، اوکراینیها، بلاروسها، تاتارها، آلمانیها، کرهایها، اویغورها، همه سال نو را جشن میگیرند و خوراکها و آیینهای کوچک خود را میآورند. این تنوع، جشن را حقیقتاً فراگیر و پیونددهنده میکند.
تفاوتهای منطقهای عمدتاً به اقلیم و میزان شهرنشینی مربوط است. در جنوب (شهرهای آلماتی، شیمکنت) با زمستانهای ملایمتر و برف کمتر، جشن رنگوبویی «اروپاییتر» و خیابانیتر دارد. در شمال (شهرهای آستانه، قستانای، پتروپاولوفسک) با سرمای سخت، تمرکز جشن در خانههای گرم است. پایتخت، آستانه، به نمایشهای لیزری باشکوه، مجسمههای یخی و برنامههای بزرگ در میدان اصلی شهرت دارد.
فصل ششم: سال نو و نوروز؛ گفتوگوی دو جشن
درک جایگاه ژانویه در چرخه سالانه مهم است. نوروز ۲۲ مارس همچنان جشنی ژرف و آیینی است؛ پیوندخورده با سرزمین، نیاکان، پاکیزگی و آغاز زندگی نو در معنای طبیعی. نماد آن نوروز کُژه (خوراک ویژه با هفت ماده) و پوشیدن لباسهای ملی است.
سال نوِ اول ژانویه جشنی سکولارتر، خانوادگی و دوستانه و جهانیشده است؛ رو به آینده، آرزو کردن و جمعبندی. پیوند مستقیمی با دین یا چرخه طبیعت ندارد و همین آن را به بستری مناسب برای همبستگی همه شهروندان فارغ از قومیت بدل میکند.
میتوان گفت قزاقستانیها این امکان یگانه را دارند که دو بار در سال نمادین «از نو آغاز کنند»: یکبار در متن فرهنگ جهانی، و بار دیگر در متن تاریخ کهن خویش.
فصل هفتم: سال نو در قزاقستان معاصر؛ روندها
«قزاقیسازی» جشن: گرایش به استفاده از نمادهای ملی در تزئینات، چهره آیاز آتا و قار قیز، و گنجاندن غذاهای قزاقی در منو تقویت شده است. در تلویزیون، اجراهای بیشتری به زبان قزاقی با تنظیمهای مدرنِ موسیقی بومی دیده میشود.
تجاریشدن: همانند سراسر جهان، سال نو موتور قدرتمند فعالیتهای تجاری است.
رواج قالبهای جایگزین: بسیاری از خانوادهها بهویژه در شهرها بهجای آشپزی طولانی، سفارش غذای آماده یا رفتن به رستوران را برمیگزینند. سفر به پیستهای اسکی (شیمبولاک، تاباگان) یا کشورهای گرم نیز محبوب است.
ایمنی: مقامات بر امنیت نظارت سختگیرانه دارند؛ ممنوعیت فروش مواد آتشبازی در ایام جشن و تقویت گشتهای شهری به سنت بدل شده است.
نتیجه گیری:
سال نو در قزاقستان بسیار فراتر از یک رویداد تقویمی است؛ کد فرهنگیِ پیچیدهای که لایههای تاریخی در آن درهم تنیدهاند. این جشن، نوستالژیِ گذشته شوروی با گرمای خانوادگیاش را در خود دارد، ویژگیهای جهانی را پذیرفته و بهطور فزاینده با محتوای ملیِ خود پُر میشود.
جشنی است که به ترکیب چندقومیتی کشور احترام میگذارد و آزادیِ شیوه برگزاری را به هر خانواده میسپارد، اما همزمان فضای مشترکی از شادی، امید و همبستگی میآفریند. سنتِ استقبال از سال نو گردِ سفرهای پربرکت، در کنار عزیزان و با ایمان به آیندهای بهتر، به بخشی جداییناپذیر از هویت قزاقستانی بدل شده است. این سنت توان شگفتانگیز مردم را در سازگاری با تأثیرات بیرونی، آمیختن هماهنگ آنها با ریشههای خود و خلق فرهنگی یگانه، زنده و پویا از جشن نشان میدهد.
سال نو در قزاقستان پلی است میان شرق و غرب، میان گذشته و آینده؛ پلی که هر سال در نیمهشبِ گذر از ۳۱ دسامبر به ۱ ژانویه، با میلیونها لبخند و طنین جامها روشن میشود.
منبع:
https://tengrinews.kz/article/kys-babai-bite-survackami-i-bes-novogodnie-tradicii-naroda-3514/
روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی
