امکان‌سنجی و ظرفیت تمدن نوین اسلامی در بافت رویداد اربعین
امیر رضائی‌پناه استاد دانشگاه و کارشناس مسائل راهبردی همزمان با اربعین حسینی در مطلب جدید خود، به موضوع «امکان‌سنجی و ظرفیت تمدن نوین اسلامی در بافت رویداد اربعین» پرداخته است.
در این مطلب آمده است:
اربعین به مثابه هویت و فرهنگ
به هر رویداد فرهنگی و اجتماعی می‌توان از زوایای گوناگون نگریست. هر رویداد جمعی انسانی به منزله یک منشور است که با توجه به کیفیت تابش نور بر آن، می‌توان برایندها، طیف‌ها و شعاع‌های متنوعی از نور و رنگ را دریافت کرد. اربعین به صورت عام و راهپیمایی و اجتماع اربعین چند سالی است که بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. این موضوع هم به واسطه استقبال روزافزون از این رویداد و هم به دلیل برایندهای معنوی و فرهنگی- ارتباطی آن است.
اربعین خود بدل به یک منبع و مصدر قدرت شده است. دو سطح سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به صورتی پیوسته توجه عمومی جهانیان به ویژه جهان تشیع، جهان اسلام و در معنای عام شرق فرهنگی و حتی شهروندان غربی را بدین موضوع جلب کرده و در این خوانش این پدیده موضوعی جهانشمول و نه مذهبی و فرقه‌ای است.
اربعین به منزله امر اجتماعی بین‌المللی
به اربعین از دو زاویه مکمل اما متفاوت می‌توان نگریست. نخست، اربعین به عنوان یک امر دینی و یک امر قدسی. دوم اربعین به عنوان یک امر اجتماعی. در نگاه نخست اربعین از آن باب که یک رویدادی برخاسته از ساحت دین و مذهب می‌باشد، مورد توجه است. این رویداد اجتماعی، رفتاری صادر شده از سوی باورمندان به یک باور دینی است که به دنبال گرامیداشت و احیای یک موضوع دینی و آئینی هستند.
در خوانش دوم، اربعین به منزله یک برساخت اجتماعی مدنظر است؛ توجه به سوی کارکردها و کارویژه‌های اربعین است. به دیگر سخن، کارکردها، کارویژه‌ها و اندرکنش‌های اجتماعی یک رویداد مذهبی و دینی مدنظر قرار می‌گیرد. اگر در خوانش نخست اربعین به منزله یک امر دینی و پاسداشت حق و حقیقت است، در رویکرد دوم به عنوان صورت عینیت‌یافته و انضمامی یک امر باورداشتی و اعتقادی که صورتی بین‌المللی به خود گرفته کانون توجه می‌باشد. نگاه نخست به اربعین به چشم یک امر قدسی- تاریخی می‌نگرد و دومی به چشم یک امر تمدنی- اجتماعی.
اربعین به مثابه یک سرمایه اجتماعی بین‌المللی
اربعین می‌تواند به مثابه یک سرمایه اجتماعی بین‌المللی قلمداد بشود. اربعین توانست یکی از وجوه قدرت اجتماعی بین‌المللی جهان اسلام و شرق فرهنگی را به نمایش بگذارد. در بافت این رویداد، اراده ملت‌های اسلامی و شرقی به صورت خودجوش و اجتماعی‌شده بازنمایی گردید. با توجه به سرشت و ماهیت مردمی اسلام، این پدیده اهمیت فراوانی به خود گرفته است.
اربعین نمود سرمایه اجتماعی بین‌المللی اسلامی و شرقی است که صورتی دینامیک و پویا دارد. اربعین مکانیکی و ساختگی نیست؛ خودجوش، سیال و مردمی است. اجتماع اربعین از بافت روندها و فرایندهای درونداد و درونزا برآمده و یک برساخت و فراورده ساخته اراده قدرت‌ها نیست.
اربعین به مثابه بازنمایی مناسک دینی تمدن اسلامی
مناسک دینی معمولا گرایش به سوی فرقه‌ای و مذهبی شدن دارند. مناسک و آیین‌های دینی عموما مربوط به باورمندان همان دین و مذهب و آیین است. این که رویدادی همچون اربعین توانسته فراتر از سطح تعریف‌ها و مرزهای دینی، مذهبی، قومی، نژادی، جنسیتی و... برود گواهی بر شمول و عام بودن آن است. قابلیت دسترسی و قابلیت اعتبار اربعین از قامت یکی از مناسکی شیعی- اسلامی فراتر رفته و بدل به یکی از مناسک جهانشمول و انسانی شده است. اربعین بازنمایی‌کننده یکی از مناسک عام و جهانشمول تاریخ بشر است.
اربعین: برشی از یک ملت و اندیشه
اربعین یک کارناوال، اجتماع و گردهم‌آیی به سبک متداول جهان به ویژه از نوع غربی آن نیست. در قالب اربعین، گروهی از باورمندان به مفاهیم الهی و اخلاقی حول یک اندیشه و گفتمان گرد می‌آیند و این گردهم‌آیی به دلیل باور و ایمان نهفته در پس آن ارزش می‌یابد.
اربعین نه یک کلونی، نه یک اجتماع، نه یک جامعه و بلکه برشی از یک ملت و اندیشه است. اربعین حامل یک گفتمان و اندیشه متعالی و فرازمینی است که صورتی زمینی به خود گرفته است. گویی در اربعین آسمان و زمین به هم نزدیک می‌شوند. اربعین نمود پیوستگی امت اسلامی و آزادیخواهان جهان است.
نشانه‌شناسی و مفهوم‌شناسی تمدن نوین اسلامی در گفتمان اربعین
در نشانه‌شناسی و تحلیل گفتمان رویداد اربعین می‌توان به مفاهیم و نشانگان فراوانی رسید که در حقیقت همان عناصر و بنیادهای پیش‌نیاز تمدن نوین اسلامی هستند. کانون گفتمان اربعین «عدالت بشری و خودآگاهی و عزت امت اسلامی» است. اربعین یک تذکار و یادآوری است برای وحدت و اتحاد مسلمین و بشریت. اربعین به دنبال برساخت و احیای یک ما و هویت جمعی مشترک است. اربعین در جستجوی حیوه طیبه است که این خود همان معنا و ثمره تمدن نوین اسلامی به شمار می‌آید.
اربعین به دنبال نفی خودتحقیری و خودکم‌انگاری است. در اربعین مرزهای تولی و تبری ترسیم می‌شود. توحید و یکتاپرستی، عدالت و کرامت انسانی، حق و حقیقت‌گرایی، فضیلت‌محوری، احیای دین و اخلاق، بسط معنویت و رحمانیت، ولایت و امامت، تقویت و بسط شریعت، شجاعت و ایثار، جهاد فی سبیل ا...، آزادی‌خواهی و رهایی‌بخشی، نفی سلطه و استکبار، مصحل امت اسلامی، عزت، حکمت، اخوت و برادری، مردمی بودن و مردم‌گرایی، نفی فرقه‌گرایی، بسط فطریات و کنترل شهوات، توجه و دستگیری از ضعفا و مستمندان، تعاون و خیر اسلامی، اقتصاد اسلامی و... از مفاهیم و نشانگان راهبردی اربعین برای نیل به تمدن نوین اسلامی قلمداد می‌شود.
اربعین، شبکه‌سازی و قدرت هوشمند
مفهوم قدرت هوشمند سال‌هاست که در ادبیات جهان مطرح است. بنابر بیان کسانی همچون سوزان ناسل، قدرت هوشمند در پی بهره‌گیری از منابع قدرت سخت و نرم به صورت هوشمندانه و سریع است. اربعین منظومه‌ای است که توان شبکه‌سازی نخبگانی و اجتماعی‌سازی مردمی در راستای بسط قدرت هوشمند جهان اسلام و شرق فرهنگی را دارد. اربعین صرفا پدیده‌ای از جنس گردشگری فرهنگی و توریسم دینی و مذهبی نیست، بلکه اندراج قدرت سخت و نرم در آمیزه‌ای هوشمندانه و تکنیکال است.
در اربعین نمونه‌ای ایده‌آل از امت اسلامی و تمدن نوین اسلامی بارتاب و بازنمایی می‌شود که از توان شبکه‌سازی و اجتماعی‌سازی بالایی برخوردار است. اربعین برایند تجربه زیسته و سبک زندگی واقعی اسلامی و بستری برای همگرایی و نیل به امت واحده اسلامی و بازیابی و احیای عصر زرین تمدن اسلامی است.
روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی
