ابعاد و چالش‌های فرهنگی توافق صلح آذربایجان و ارمنستان
رایزنی فرهنگی جهوری اسلامی ایران در ارمنستان، ابعاد و چالش‌های فرهنگی توافق صلح آذربایجان و ارمنستان و جایگاه کریدور زنگه‌زور در تعاملات منطقه‌ای را در گزارشی بررسی کرده است.
در این مطلب آمده است: در پی امضای توافق‌نامه صلح میان جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان با میانجی‌گری رئیس‌جمهور ایالات متحده، دونالد ترامپ، موضوع ایجاد یک مسیر ترانزیتی موسوم به «مسیر ترامپ» در محدوده زنگه‌زور، ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را در منطقه قفقاز جنوبی تحت تأثیر قرار داده است.
این توافق که در کاخ سفید به امضا رسید، با هدف پایان دادن به مناقشه چند دهه‌ای دو کشور طراحی شده، اما پیامدهای آن فراتر از حوزه امنیت و تجارت بوده و به عرصه فرهنگ و دیپلماسی عمومی نیز کشیده شده است.
جایگاه فرهنگی زنگه‌زور
زنگه‌زور یا استان سیونیک ارمنستان، نه‌تنها نقطه‌ای استراتژیک برای ارتباطات ترانزیتی، بلکه منطقه‌ای با میراث تاریخی و فرهنگی مشترک میان ملت‌های ایران، ارمنستان و آذربایجان محسوب می‌شود. مسیرهای باستانی تجارت، آیین‌های سنتی، موسیقی محلی و معماری روستایی این منطقه، از دیرباز حلقه اتصال فرهنگی و اجتماعی میان مردمان قفقاز و فلات ایران بوده است.
با این حال، ورود یک بازیگر فرامنطقه‌ای به مدیریت این مسیر، نگرانی‌هایی را در خصوص حفظ هویت فرهنگی و استقلال تصمیم‌گیری جوامع محلی برانگیخته است. کارشناسان فرهنگی هشدار می‌دهند که هرگونه توسعه زیرساختی بدون توجه به مؤلفه‌های فرهنگی و میراث ناملموس، می‌تواند موجب تضعیف سرمایه‌های هویتی منطقه شود.
مواضع رسمی در ایران
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، اعلام کرد که واگذاری این مسیر به یک شرکت آمریکایی «ماهیتاً تهدید مستقیم برای ایران محسوب نمی‌شود» و مسیرهای ارتباطی ایران با ارمنستان همچنان باز خواهد بود، اما بر لزوم پایش تحولات و حفظ منافع فرهنگی و اقتصادی ایران تأکید نمود.
سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، ضمن استقبال از اصل صلح، هشدار داد که ورود قدرت‌های خارجی به زیرساخت‌های منطقه باید با در نظر گرفتن حساسیت‌های فرهنگی و امنیتی کشورهای همسایه صورت گیرد.
علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبر انقلاب، موضعی تندتر اتخاذ کرده و این طرح را «تهدیدی علیه جایگاه تاریخی ایران در منطقه» خواند.
مهدی سنایی، مشاور سیاسی رئیس‌جمهور، بر این نکته تأکید کرد که ایران با رفع انسداد مسیرهای مواصلاتی مخالفتی ندارد، اما مخالف حضور ساختاری قدرت‌های فرامنطقه‌ای در معادلات فرهنگی و امنیتی قفقاز است.
چالش‌های فرهنگی توافق اخیر زنگه‌زور و راهکارهای پیشنهادی
تحولات اخیر پیرامون توافق صلح آذربایجان و ارمنستان و ایجاد مسیر ترانزیتی در زنگه‌زور، اگرچه فرصتی برای توسعه همکاری‌های منطقه‌ای ایجاد کرده است، اما از نگاه فرهنگی نیز با چالش‌هایی همراه است که بی‌توجهی به آنها می‌تواند تبعات بلندمدتی برای مناسبات و حضور فرهنگی ایران در منطقه داشته باشد. ازاین رو تحلیل‌گران فرهنگی بر این باورند که اجرای چنین پروژه‌ای بدون مشارکت فعال نهادهای فرهنگی منطقه می‌تواند به تضعیف ارتباطات مردمی و کاهش تبادلات فرهنگی بینجامد.
۱. کاهش نقش جوامع محلی در تصمیم‌گیری‌های فرهنگی
با ورود بازیگران خارجی به مدیریت این مسیر، بیم آن می‌رود که نظرات و منافع فرهنگی مردم منطقه بویژه ایران نادیده گرفته شود. برای پیشگیری از این وضعیت، لازم است کمیته‌های مشورتی متشکل از کارشناسان و متخصصان در عرصه های مختلف فرهنگی و هنری از سازمانهای و نهادی های در روند تصمیم‌گیری حضور فعال داشته باشند.
۲. تجاری‌شدن بیش از حد میراث و آیین‌ها
با اجرایی شده طرح تنرامپ رشد سریع گردشگری در پی چنین پروژه‌هایی، ممکن است سنت‌ها و هنرهای بومی را صرفاً به کالای مصرفی بدل کند. اجرای طرح‌های گردشگری پایدار و حمایت از برندهای محلی می‌تواند تعادل میان منفعت اقتصادی و حفظ اصالت فرهنگی را برقرار کند.
۳. تشدید رقابت روایت‌های تاریخی
در شرایط جدید، احتمال دارد تاریخ مشترک منطقه به ابزار رقابت سیاسی تبدیل شود. برگزاری نشست‌های مشترک تاریخ شفاهی میان پژوهشگران ایران، ارمنستان و آذربایجان می‌تواند مانع تک‌صدایی شدن روایت‌ها و زمینه‌ساز نگاه متوازن باشد.
۴. تغییر بافت فرهنگی و زبانی منطقه
مهاجرت نیروی کار خارجی بویژه آمریکا و حضور بدون برنامه‌ریزی فرهنگی می‌تواند زبان و سنت‌های محلی را تضعیف کند. طراحی دوره‌های آشنایی با فرهنگ و زبان منطقه برای نیروهای تازه‌وارد، به همگرایی اجتماعی کمک خواهد کرد و از طرفی شبیخون فرهنگی و تغییر هویت فرهنگی به سرعت اتفاق خواهد افتاد.
۵. کمرنگ شدن نقش تاریخی ایران در حافظه منطقه
در صورت غیبت فعال ایران در این روند، نقش تاریخی کشور در ذهن نسل جدید قفقاز ممکن است کمرنگ شود. برگزاری رویدادهای مشترک، تولید محتوای چندزبانه و تقویت تبادلات فرهنگی، می‌تواند این جایگاه را تثبیت کند.
۶. افزایش حساسیت‌های فرهنگی
نام‌گذاری و هویت‌سازی پروژه‌ها با عناوین سیاسی خارجی، ممکن است در بخشی از افکار عمومی واکنش منفی ایجاد کند. پیشنهاد انتخاب نام‌های بومی و فرهنگی با مشارکت مردم محلی، راهکاری برای کاهش حساسیت‌هاست.
۷. تهدید میراث ناملموس ثبت‌نشده
ساخت‌وسازهای گسترده، خطر نابودی آیین‌ها و مکان‌های فرهنگی‌ای را به همراه دارد که هنوز به‌طور رسمی ثبت نشده‌اند. آغاز فوری فرآیند شناسایی و ثبت این میراث با همکاری نهادهای فرهنگی و سازمانهای بین‌المللی ضروری است.
جمع‌بندی
توافق اخیر اگرچه در ظاهر به مناقشه‌ای طولانی‌مدت پایان داده، اما آینده آن به چگونگی مدیریت ابعاد فرهنگی، هویتی و اجتماعی بستگی دارد. ایران به‌عنوان کشوری با پیوندهای عمیق تاریخی با هر دو طرف، ظرفیت و مسئولیتی ویژه در تضمین این بعد از توافق دارد. کارشناسان معتقدند که موفقیت یا ناکامی این مسیر نه صرفاً در شاخص‌های اقتصادی، بلکه در میزان حفظ هویت فرهنگی و پیوندهای مردمی سنجیده خواهد شد.
از سوی دیگر، این وضعیت فرصتی برای ایران ایجاد می‌کند تا با بهره‌گیری از دیپلماسی فرهنگی و عمومی، نقش خود را در حفظ و تقویت پیوندهای تاریخی با ارمنستان و حتی آذربایجان پررنگ‌تر کند.
برگزاری رویدادهای مشترک هنری، پروژه‌های میراث مشترک، تبادل دانشگاهی و گردشگری فرهنگی از جمله اقداماتی است که می‌تواند در برابر روندهای صرفاً اقتصادی–سیاسی، بُعد فرهنگی این مسیر را حفظ و تقویت کند.
روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی
