مرو یکی از چهار شهر قدیمی خراسان بزرگ است که به همراه شهرهای نیشابور، بلخ و هرات، قدمتی بسیار کهن داشته اما ناشناخته باقی مانده است. از نظر اقتصادی، این شهر بر سر راه جاده‌ ابریشم بوده و از نظر فرهنگی نیز در دوره اسلامی، دارای کتابخانه‌هایی بوده که مورد استفاده دانشمندان قرار می‌گرفته که از نقاط مختلف به این شهر روی می‌آوردند.

شهر مرو به واسطه نزدیکی به خوارزم و ماوراء النهر از یک‌طرف و اتصال آن به سرخس و نیشابور از طرف دیگر، از نظر نظامی و تجاری و تا زمان مأمون همیشه دارالملک خراسان بوده است.

مجموعه تاریخی فرهنگی مرو قدیم با وسعتی بیش از دو هزار هکتار، در حومه شهر بایرام‏علی در بیست کیلومتری شهر کنونی مرو جدید و حدود 450 کیلومتری جنوب شرقی عشق‏‌آباد، پایتخت ترکمنستان واقع شده و آثار تمدنی دوران‌های مختلف تاریخی و باستانی از شش قرن قبل از میلاد و دوران اسلامی را در خود جای داده که آن را به مروارید شرق آسیا تبدیل کرده است.

در كتيبه داريوش در بيستون از شهر مرو با نام مرگوش نام برده شده و در كتيبه‌هاي موزه تازيه شهر مرو از وقايع دوران هخامنشي در اين شهر ياد شده است. به طور کلی مرو مجموعه‏‌ای از چندین شهر و سایت باستانی در دوره‏‌های مختلف است.

مهمترین آثار و سایت‏‌های باستانی مرو عبارتند از ارگ قلعه مربوط به دوره هخامنشي قرن ششم قبل از میلاد، گبر قلعه و يا گيور قلعه مربوط به سه قرن قبل از ميلاد و به روايتي 1000 سال پیش از میلاد، قز قلعه بزرگ مربوط به قرن ششم میلادی، قز قلعه کوچک مربوط به قرن هفتم میلادی، سلطان قلعه مربوط به قرن دهم تا سیزدهم میلادی، عبدالله خان قلعه مربوط به قرن پانزدهم میلادی، بایرام‌علی قلعه مربوط به قرن هجدهم میلادی و ویرانه‏‌هایی از معابد مسیحی و صومعه‏‌های بودایی در گرکالاو در داخل گيور قلعه که همگی نشان‌دهنده حیات و وجود تمدن در این شهر طی دوره‏‌های مختلف هستند.

مرو از شهرهای قدیمی خراسان قدیم بوده که در سال 22 هجری قمری توسط «احنف بن قیس» فتح شد. این شهر در دوره خُلفای اموی به دلیل اسلام‌ستیزی و سیاست‌های نژادپرستانه به پایگاهی علیه امویان تبدیل گردید و قیام بنی‌عباس از مرو آغاز شد تا اینکه با روی کار آمدن مأمون مرکز خلافت عباسی به مرو منتقل شد.

مقبره سلطان سنجر: مقبره پادشاه سلجوقی شاخص ترین و عظیم‌ترین بنای فعلی مرو قديم است. بنا به نوشته‌های تابلو راهنما این بنا در قرن ششم هجری بنا شده و ارتفاع کل بنا در حدود 40 متر است. این آرامگاه به مرور زمان دچار آسیب‌هایی شده بود اما در سال های اخیر توسط ترکیه مرمت شده است.

در ورودی آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی سنگ نوشته بزرگی نصب شده و بر روی آن به همراه عکس پرچم ملی ترکمنستان و ترکیه نوشته‌هایی نیز ضرب شده است که در آن آمده است سازمان دولتی "تیکا " ترکیه در سال‌های 2002 الی 2004 میلادی این آرامگاه را به عنوان هدیه به ملت ترکمنستان بازسازی و مرمت کرده است. (این بنا در فهرست سازمان فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به ثبت رسیده است)

اقامتگاه و قدمگاه امام رضا (ع)

مرو قدیم که سال‌ها پیش میزبان قدوم پُر برکت حضرت امام رضا (ع) در دوران ولایتعهدی ایشان بود، اکنون با دیواره‌هایی به جا مانده از آن زمان، به محلی برای تجلی ارادت مردم منطقه به خاندان اهل بیت (ع) تبدیل شده است.

از زمان ورود آن حضرت یعنی سال 201 هجری قمری تا زمان شهادت ایشان در سال 203 هجری قمری، حوادث گوناگونی پیرامون امام (ع) روی داد که مناظره‌ها، گفت‌وگوهای امام و مأمون، كرامت‌هايي همچون نماز باران، نماز عيد فطر و ماجرای ولایتعهدی ايشان در طی این مدت، بر اهمیت منطقه مرو افزود و در زمان حاضر نيز به لحاظ جایگاه والاي امام رضا (ع) و اقامت بیش از دو سال در اواخر عمر پُر برکت ایشان همچنان مورد توجه مردم منطقه است.

آرامگاه امام‌زاده محمدبن زیدبن امام سجاد (ع)

آرامگاه محمدبن زید يا محمدبن محمدبن زیدبن امام سجاد (ع)، پنجمين نسل حضرت علي(ع)، جزو برجسته‌ترین بناهای سلطان قلعه مرو است و محل مشهور بین زائران ترکمنستان و دوستداران و علاقه‌مندان اهل بیت پیامبر اکرم (ص) می‏‌باشد.

این آرامگاه داراي يك گنبد دو پوشه در روي تالار اصلي مدفن امام‌زاده و دو گنبد كوچكتر در روي محل ورودي است. شیوه و سبک معماری آرامگاه‌های قرن 12 میلادی در سادگی و خلوص و هماهنگی بسیار شگفت‌انگیز است.

در این محل، سردآب‌خانه باستانی و بزرگی وجود دارد كه به بهترین نحو حفظ شده و نشان دهنده پذیرایی از زائران زیادی در این محل است. چنانکه از نام وی بر می‏‌آید، وی نوه امام سجاد (ع) بوده و اهالی مرو بیشتر وی را به نام محمدبن زید می‏‌شناسند.

شهادت ایشان در مرو در سال 200 هجری (815 میلادی) بر اثر زهر مأمون روی داده، و در حالی که حضرت رضا (ع) در سال 200 هجری (815 میلادی) وارد نیشابور شده، محمد مدتی قبل از ورود آن حضرت به خاک سپرده شده بود. بنای فعلی مقبره محمدبن زید در سده ششم هجری (12 میلادی) به امر سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است.

آرامگاه بریده بن حصیب اسلمی و حکم بن غفاری

در مجموعه مرو كهن مزار تعدادي از اصحاب پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وجود دارد كه در اين مقاله به دو مورد از آنها اشاره مي‌شود:

بریده بن حصیب اسلمی و حَکَم بن غفاری از اصحاب و یاران معروف پیامبر اکرم (ص) در سال 62 هجری قمری در اطراف مرو وفات یافتند و در شمال این منطقه تاريخی دفن شده‌اند که به علمداران دوقلوي اسلام در بین مردم مسلمان این مرز و بوم معروف هستند و یکی از مهمترین زیارتگاه‌های مرو قدیم می‏‌باشد.

بریده اسلمی و حکم بن غفاری هنگام هجرت پیامبر اسلام در چندین جنگ شرکت داشته و در فتح مکه نیز یکی از پرچمداران سپاه اسلام بوده‌اند. گفته می‏‌شود که پیامبر اسلام به این دو صحابه مژده داده بود که در این مناطق در راه اسلام وفات خواهند کرد.

آرامگاه  خواجه يوسف همداني

آرامگاه خواجه يوسف همداني، دانشمند و عارف نام دار اسلامي (441-535) واقع در مجموعه باستاني و تاريخي مرو قديم در جنوب تركمنستان، هم‌اكنون محل زيارت انبوه زائران محلي و خارجي است.

خواجه یوسف همدانی در سال 440 هجری قمری در روستای بوزنجرد همدان دیده به جهان گشود و شاگردان زیادی را در زمینه عرفان در مرو تربیت کرد. خواجه یوسف همدانی در سال 535 هجری قمری در مسیر بازگشت از هرات به مرو در منطقه بادغیس درگذشت که ابتدا در همان مکان دفن شد و بعدها یکی از شاگردانش پیکر وی را به مرو منتقل کرد و در محل کنونی به خاک  سپرد.

هر روز تركمن‌ها و زائرین و توريست‌هاي زيادي از مناطق دور و نزديك براي زيارت قبر اين عارف بزرگ به اين منطقه سفر مي‌كنند.

مزار خواجه يوسف همداني، داراي ايوان آجري و بلند است. اين ايوان كه سبك و سياق بناهاي ايلخاني و تيموري دارد، احتمال داده می‌شود که مصلاي مرو بوده باشد، اما آرامگاهي كه اخيراً در جلوی آن ساخته شده، آن را از حالت مُصلي خارج كرده است.

آرامگاه، شامل بناهايي نظير بُرج، مكان‌هاي چله‌نشيني عُرفا و مسجدي بزرگ است. آرامگاه خواجه يوسف همداني از مجهزترين مراكز تاريخي و فرهنگي مرو قديم مي‌باشد كه در اين محل علاوه بر ايجاد منطقه سبز، فعاليت‌هاي عمراني و رفاهي، ساخت مسجد بزرگ، سالن غذاخوري حدود 1000 نفري، خوابگاه زائران و ساير امكانات از سوي دولت و خيّرين فراهم شده است.

انتهاي پيام/ص